Itsaso Arizmendi: Serorak, emakumezkoak elizen zaindari

Serora

emakumezkoak elizen zaindari

Testua: Itsaso Arizmendi
Argazkiak: Idoia Zabaleta

7K aldizkaria, Gararen igandekaria

Duela 500 urte garrantzi handiko instituzioa izan zen eta Euskal Herri osoan egon zen errotuta. Herriak estimu handitan zituen emakume hauek eta ohore kutsua zuten: nahiko gauza harrigarria zen hori garai hartan, emakumezko ezkongabeak edo alargunak, ekonomikoki independenteak eta asko leku aldenduetan bakarrik bizi zirela kontuan hartzen badugu. Zenbat errezelo eta gaizki esan ez ote zituzten sortu ! Iraun egin zuten, ordea, eta ofizioari jarraitzen dionik ere badago oraindik. Juanita Aiestaran Bengoa, Lazkaoko San Prudentzio ermitako serora da tradizio horren lekuko.

Juanita Ayestaran Bengoa

Boterea, zerutarra zein lurrekoa, gizonezkoen esku egon da beti eta gogor saiatu zen emakume hauen izen ona zikintzen eta, batez ere, haiekiko mesfidantza  sortzen. 1750 inguruan hasi ziren instituzioa legez deuseztatu nahian Pierre Lancre inkisidoreak berak ehun urte lehenago sorginkeriaz salatu zituen, haren pertsekuzio eldarnioan.

Antxon Aguirre Sorrondo antropologoak adierazi digunez, «serora» hitzak bi jatorri posible ditu : batzuek diote frantseseko «sœur» (ahizpa, moja) hitzetik datorrela ; eta beste batzuek, berriz, ‘s’ hizkia garai bateko ‘ç’-ren ordezkoa dela eta serora hitzan «cera» (argizaria) hitzetik eratorria dela; izan ere, seroren eginkizun esanguratsuenetako bat eliza barruko hilobien gaineko argizaiolak eta kandelak piztea izan ohi zen.

Serora-Etxeetan bizi eta hiltzen ziren normalean, eta kasu batzuetan taldean era bizi izan ziren, hiru, lau, bost eta sei emakume elkarrekin. Ez da denbora luzea Euskal Herriko baselizei itsatsita egon diren etxe hauetako asko eta asko bota dituztela, baina batzuek oraindik ere zutik jarraitzen dute, San Prudentzioko Serora-Etxeak bezala. San Prudentzioko Juanita, hala esaten diote herrian, senarrarekin bizi da bertan, baita ezkondu aurretik ere, hamalau urte zituenetik, eta hantxe hazi ditu hiru seme-alabak.

Giltzen gordetzaile

Erdi Aroan eta Errenazimentu garaian herriko agintariek izendatzen zituzten serorak, Elizaren onespena jaso ondoren. Familia leinukoa bazuen, behintzat, hautagaia Elizari ahalik eta doterik onena eskaintzen saiatzen zen izendatzeko unean, eta behin onartu eta gero, herriaren aurrean zeremonia baten bitartez egiten zen giltza hartzea : ermitaren aurrean ematen zitzaizkion serora izendatu berriari bertako giltzak, kanpaiak joz eta elizako olio argiak piztuz. Bestalde, aski zabalduta zegoen serora izendatu aurretik hautagaia denboraldi batez apaiz edo abaderen baten zerbitzura bizitzeko ohitura. Seroren lanbidearen bereizgarri euren jantzia izan zen, harik eta aparteko janzkera bera ere debekatu zieten arte. Burukoa jantzita ibiltzen ziren domingotarren, frantziskotarren edo karmeldarren abitua zutela soinean.

 San Prudenzio ermitako serora, atea ongi itxita dagoela egiaztatzen

Edozein emakume, ordea, ezin zen izan hautagai : «Si no fuera casta y buena, o fuera alcahueta o mala cristiana sea excluida de dicha casa y servicio», zioen legeak, hau da ospe eta izaera oneko emakumea izan behar zuen serorak. Hori dela-eta, eta bekatu arriskua ekiditeko edo, baldintzarik arrazoizkoena serorak 40 urtetik garagoak izatea zela erabaki zuten, neska gazteak bestelako ohitura eta tentazioetara errezago makurtuko zirelakoan.

Edonola ere, eta esanak esan, serorak oso entzute oneko emakumeak ziren beren debozioagatik eta, ondorioz, garaiko hainbat gai sozial eta pribatutan parte hartzeko aukera izaten zuten, orduko andre arruntentzat guztiz ezinezkoa zena.

Orain dela berrogeita hamar urte, berriz, Lazkaon, eta zer esanik ez auzoan, oso begiko duten Juanitaren izendapena ez zen horren zeremoniatsua izan. Ama hil zenean, berak hartu zuen kargua, beste eztabaidarik gabe ; hori bai, Udalaren eta Elizaren onespenarekin. Baldintzarik jarri ote zioten galdetu diogunean, harrituta begiratu digu, zein baldintza motaz ari ote garen asmatu ezinik. Ez gara moraltasun konturik aipatzen ausartu, begi-bistakoa baita Juanita emakume prestua eta onbera dela, eta ez litzateke bidezkoa epairik egitea. Hamalau urterekin joan zen Serora-Etxera bizitzera, ama alargundu ondoren, eta hau hil ta gero, hogeita zazpi urte zituela egin zen serora ; garai batean ez zukeen, beraz, derrigorrezko adin baldintza beteko.

Seroraren zereginak

Seroren zereginak anitzak eta ugariak izan ziren garai batean. Eliza edo baseliza garbitu eta txukun mantentzeaz arduratzen ziren, hala nola, elizkizunetarako apaindurak eta elizako jantziak, albak, izarak eta palioak garbitzen zituzten. Olio argiak beti pronto zituzten. Ehorzketak eliza barruan egiten ziren garaian argizaiolak eta kandelak hilobien gainean pizteaz eta zaintzeaz arduratzen ziren. Familia aberatsenek euren senideen hilobiak zaintzeagatik ordaindu egiten zieten, lekari edo gari ale batzuk emanda, eskuarki. Elizkizunetan ere parte hartzen zuten, bataioetan jaunartzeetan, edo egunez nahiz gauez gaixoei oleazioa ematen laguntzen. Karitatezko egintza ugari ere egiten zuten: gaixoak zaindu, hildakoak beztitu edo hiletetan laguntza eman.

Argi ontzi batean olioa erretzen

Ehunka urte hauetan zehar, ordea, kanpaiak jotzea izan da seroren eginkizun esanguratsuenetako bat. Baziren egunean hiru aldiz jo behar izaten ziren lekuak: goizeko bostak aldean, eguerditan eta ilunabarrean. Kanpaiak jotzeak hala ere, beste funtzio bat ere izaten zuen: soroetatik harri ekaitza uxatzea uzta alferrik gal ez zedin; baserriko errenta, apaizari hamarrena eta medikuari ordaintzeko ezinbestekoa zen uzta.

Mendetan Euskal Herriko baserrietako ekonomia banakako horniduran oinarrituta egon da, hau da familiak etxean hazitakotik bizi ziren hein handian, eta serorak ere independenteak ziren, hots, beren lanbidetik bizi ziren. Normalean artisau-jantzigintzan aritzen ziren, baserrietako garaiko neska ezkongaiak bezala: artilezko eta harizko alkandorak, izarak eta oihalak egin eta saldu ere egiten zituzten. Neska gazteek orduan baserrian lihoa hazteko lur zati txiki bat izan ohi zuten ezkontza  egunera begira horniak egiteko, eta serorek ere antzera.

Bestalde, eliza barruko hilobiak zaintzeagatik laborea eta garia ematen zieten. Baratzea lantzeko eskubidea izan ohi zuten eta baita egurra jasotzeko txaradi bat ere. Elizak baimenduta urtean bi diru biltze egin ohi zituzten: bata, abuztua baino lehen artoa jasoz; eta beste bat, ondoren garia bilduz. Ale kopuru bat etxerako gorde eta gainerakoa saldu egiten zuten.

Felipa Ormazabal, Zumarragako Antiguako azken serora (Arg. Angel Cruz Jaka Legorburu)

Moraltasunaren izenean

Zalantzarik gabe, seroren moraltasuna askotan izan zen hizpide, gizonezkoen eta elizgizonen artean batik bat. Emakume dohatsutzat hartu arren, baseliza urrunetan bakarrik bizi izateak buruhauste ikaragarriak eta ez errezelo gutxi sortzen zizkien batzuei. Bitxia da, hala ere, seroren moraltasuna hizpide den guzietan tartean beti sotana bat ere agertzen dela egiaztatzea. Jose Antonio Azpiazuk “Mujeres vascas, poder y sumisión” liburuan azaltzen duen hau, adibide bat baino ez da: 1634. urtean Errenteriako apaiza zen Bartolome de Yarturen aurka espedientea ireki zuten. Sorginkerian ibiltzeaz salatu zuten. Nonbait, Oiartzungo San Salbador ermitara bidaltzen zituen gaixoak sendatzera. Baselizan serora zahar bat eta gazte bat bizi ziren, eta gaixoak sendatzeko aitzakiarekin gazteena araokatzen omen zuen erretoreak zalaparta handia sortuz harekin mendian bakarrik ibiliz. Horrenbestez, espedientea erretoreari ireki zitzaion, baina susmo txarra serorengan erori zen. Aita Larramendik ere inoiz bere idatzietan esanda utzi zuen izan, bazirela serora kargua utzi eta eskontzeko bidea hartzen zuten emakumeak, eta hori desohore eta laido handia zela.

Hala ere, bakar-bakarrik bizi izan ez diren serorak izan dira; gizonezko bat bizilagun zutela, bai, behintzat. Baselizen inguruan, kasu askotan konjuratzaileak edo araolariak ere bizi ziren; edo urte sasoi batzuk, behintzat, bertan ematen zituzten. Zumarragako Antiguako baselizari mendetan itsatsita egon den Serora-Etxea bera handitu egin zuten 1570 urte inguruan alboan beste etxe moduko bat eginez maiatzetik irailera bitartean bertan izaten zen konjuratzailearentzat. Ez zen bakarra, gainera, bertan ibiltzen zen konjuratzailea, baizik eta, txandaka, bi edo hiru konjuradore bizi zen etxe berean.

Kanpai jotze automatikoa

San Prudentzioko Juanitak bere zereginez hitz egin digunean argitu digu lanak ez direla bereziki astunak, nahiz eta azken urteetan, kanpai jotze automatikoa jarri aurretik, gizonak edo suhiak lagundu behar izaten zioten teilatu gaineko kanpaia astintzen. Lan handirik ez; bai, ordea eginbeharra. Gaur egun bestelako laguntzarik ere badu, hau da hilean behin elizatxoa garbitzeko biltzen den emakume taldea, garai bateko serora taldearen antzera. Hala ere, beste nahitaezko eginkizun batzuk baditu: guztien artean aipagarriena elizako atea ondo itxita gelditu dela ziurtatzea. «Mania bat» dela aitortu digu, eta egunean zehar behin baino gehiagotan pare-parean dagoen etxebizitzatik irten, giltzak hartu eta ziurtatzen du atea ondo itxita dagoela. San Prudentzion lapurretarik inoiz ez dela izan esan digu, harro.

Eguneroko garbiketa txikiak ere egiten ditu: oihalak lisatu, hautsa kendu eta dena bere lekuan dagoela ikuskatu: otoitz liburua, Don Pedro bikarioaren elizkizunetarako arropak, gero eta ugariagoak diren ezkontza liburuen erregistroa. Eta, batez ere, kanpaiak. Kanpaiak egunero entzuten dira San Prudentzioko baselizan, egunero dagoelako elizkizunen bat, goizez edo arratsaldez. Kanpaiek meza hasi baino ordu erdi lehenago jotzen dute. Lau urtez geroztik dute sistema automatikoa; hala ere, gailua astegun buruzuriak eta jaiegunak ohikoak direnerako soilik dago programatuta, hau da, aparteko jaiegunik badago, eskuz maneiatu behar da aparailua, eta horretaz Juanita arduratzen da. Bestalde, seroraren egitekoa izan da orain eta beti bertaratzen diren guztiei harrera egin eta baseliza erakustea. Juanitak oso gogo onez hartu gaitu bertan eta elizari buruz diren xehetasun guztiak dizkigu ezagutzera.

San Prudentzio garai batean Lazkaoko herrigunetik oso aldenduta zegoen; gaur egun, berriz, bertatik bertara dagoela esan diteke ia; senarrarekin bizi da eta, berak dionez, oso bizilagun onez inguratuta. Ezin esan, beraz, gaur egun serorak bakardadean eta konpainiarik gabe bizi direnik; hala ere, iruditu zaigu Juanita ez dela etxetik urruti aldentzen. Gaztetan inoiz egin zuen lan etxetik kanpo, baina behin ezkondu eta gero hiru seme-alabak hazi eta baseliza zaintzeaz arduratu da buru-belarri. Baratzea ere badu Serora-Etxeak, ederra, nahiz eta gaur egun nahi baino kasu gutxiago egiten zaion; gazteak falta laguntzeko. Elizatxoa inguratzen duten arrosondoak eta hortentsiak, berriz primeran kimatuta daude.

Tradizioa eta mirariak

Baselizetako serorak, gainera, bertako elizaren tradizio eta errituen zabaltzaile eta zaintzaile izan dira betidanik, eta kasu askotan sendaketa lanak ere egin ohi zituzten. Gure baselizetan zabalduen egon diren tradizioak haur jaioberrien gaitzak sendatzeari lotuta egon dira, negar asko egiten zuten edo hitz egiten hastea kosta egiten zitzaien haurrak eramaten zituzten serorarengana. Aldare gainean birarazten zituzten gaitza sendatzeko. Bestalde, erritu hau oso zabalduta egon da Europa osoan. Haurra aldarearen gainean jartzen zuten, serorak alde batera eta bestera bira eginarazten zion otoitz egiten zuen bitartean eta, bukatzeko, gurasoek limosnaren bat uzten zuten baselizan; edo mezaren bat, kandelak edo argientzako olioa eskaintzen zuten.

Horrez gainera, baselizak legenardundegi edo lazareto bezala ere erabili izan dira izurrite garaietan, gaixoak bertan eduki eta besteengandik bakartzeko. 1853. urtean izan zen kolera izurritearen garaian, esate baterako. Gaixoak bertan egon eta gehienetan hil ondoren, serora berriz ere bertaratu aurretik hormak kareztatzen zituzten, ustez, ez kutsatzeko.

Amezketako Uharte auzoko serora argizari eskaintzarekin (Arg. Antxon Aguirre Sorondo)

Arerioak

Arestian aipatu bezala, serorak gizartean oso errotuta egon arren, beti izan zituzten etsaiak eta era batean edo bestean beti ateratzen zen argitara euren moraltasunaren, ohitura onen edota gauza eta ekintza sakratuetan parte hartzeko dohatsutasunaren gaia. Lehenengo eta behin, elizan eta eliz-laguntzaile funtzioak betetzen zituztela ikusita, hainbait iritzi agertu ziren emakumezkoak nahiko dohatsuak ote ziren gauza santuen artean ibiltzeko zalantzan jarriz: aldarea txukundu, kaliza esku artean eduki, sakristiara sartu edo bertako giltzak edukitzea, esate baterako. Eta hori dela eta, berehala bereiztu zituzten sakristauen eginkizunak eta serorenak, serorak elizkizunetatik baztertuz. Hori izan zen eliza nagusietako seroren aurkako lehenengo erasoa; eta bortitzena, berriz, 1769.urtean indarrean jarri nahi izan zuten agindua izan zen: handik aurrera, eta baselizetako serorak hiltzen ziren neurrian, Serora-Etxeak itxi egingo ziren. Haatik, kasu gehienetan legeak ez zuen nahiko indar izan serorak desagerrarazteko, izan ere, herriek babestu eta euren esku zeuden legezko trikimailu guztiak erabili zituzten Serora-Etxeak mantentzeko. Kontuan hartzekoa da, bestalde, Serora-Etxe eta baseliza ugari jauntxoren batenak edo besterenak zirela, eta ez zutela aparteko arazorik izaten legea saihesteko.

Sagar lapurra

San Prudentzioko ermita noizkoa den esaterik ez du izan Juanitak, baina XIV.mende ingurukoa izan daitekeela iruditu zaigu haren baserri itxurako soiltasunari erreparatuz. San Prudentzio santu arabarra da berez, eta bertan zer egiten duen galdetu diogunean, Prudentzio deuna Lazkaora sagarrak lapurtzera joaten zela argitu digu Juanitak. Argitu eta harritu. Haren dohatsutasunaren alde ez du horrek asko esaten, baina Juanitak ezin izan digu beste azalpenik eman. Jakin badaki, hala ere, garai batean San Prudentziora sagar landareak eramateko ohitura zegoela.

Juanitak, serora guztiek bezala, debozio handia dio Ama Birjinari eta haren aurrean erretzen du argi-ontzi batean jarrita olioa, izan ere San Prudentzioko ermitak badu bere dohain berezia ere, bertan erretako olioarekin igurtzi eta koskorrak eta garatxoak desagertzen omen baitira. Oraindik ere jende ugari joaten omen zaio olio eske, eta Juanitak beti izaten du botilatxo batean pronto sinestunei emateko. Trukean olio pixka bat eramaten omen dio jendeak. Gu ere miraria egingo ote den itxaropenaz joan gara San Prudentziotik olio santua botilatxoan hartuta. «Olioa ezer gutxi da, ordea, federik gabe», aurreratu digu Juanitak.

Juanita Aiestaran Bengoa, San Prudentzio ermita eta Serora-Etxeko sarreran